Τετάρτη 28 Δεκεμβρίου 2016

Τυπολατρία και Ουσία

   Ας ξεκινήσω το σημερινό άρθρο με μία διευκρίνιση, που ίσως είναι αυτονόητη για τους περισσότερους: είναι διαφορετικό το να είναι κανείς τυπικός από το να είναι τυπολάτρης. Οι δύο έννοιες μοιάζουν αλλά έχουν άλλη βαρύτητα. Η πρώτη σημαίνει κοντολογίς το να έχει κάποιος αρχές, πρόγραμμα, σύστημα και να τα τηρεί επιμελώς. Η δεύτερη σημαίνει το να προσπαθεί κάποιος να τηρεί το λεγόμενο γράμμα του νόμου σε τέτοιο βαθμό, ώστε η προσπάθεια αυτή ξεπερνάει και αφήνει πίσω την πραγματική ουσία της ενέργειάς του. Οπότε η τυπολατρία, σε αντίθεση με την τυπικότητα, συχνότατα έρχεται σε αντίθεση με το νόημα μιας ενέργειας.
   Τρανό παράδειγμα η αντίθεση του Ιησού Χριστού με τους Φαρισαίους στην Καινή Διαθήκη. Οι κύριοι αυτοί ήταν επιδεικτικά τυπολάτρες στο θέμα της θρησκείας: έκαναν μεγάλες θυσίες, τηρούσαν ευλαβικά τις νηστείες κτλ. Ο Χριστός έφερε κάτι νέο και ουσιαστικό στην θρησκεία της εποχής, το οποίο αναγκαστικά διέλυσε συθέμελα κάθε είδος τυπολατρίας: έψαξε το πραγματικό νόημα του να υπάρχει θρησκεία και έφερε μια μεγάλη αλλαγή στο πώς την κατανοούσαν οι άνθρωποι. Φυσικά οι Φαρισαίοι ήρθαν σε αγεφύρωτη ρήξη μαζί του. Ήταν μια μάχη της τυπολατρίας με την ουσία.
   Βέβαια καλό θα ήταν να δούμε τα κίνητρα πίσω από την κάθε πλευρά. Από τη μία ο τυπολάτρης δείχνει υπερβάλλοντα ζήλο να δείξει ότι σέβεται κάτι, ότι είναι άξιος για κάτι ή ότι προσπαθεί για κάτι. Η προσπάθειά του είναι στραμμένη προς την κοινωνία επειδή έχει να αποδείξει στους άλλους (και κατά συνέπεια στον εαυτό του) πως κάνει το σωστό. Ακολουθώντας το γράμμα του νόμου ή της λατρείας επακριβώς λειτουργεί ως τελειομανής, θεωρώντας τις ενέργειές του απόλυτα σωστές και αδιαμφισβήτητες. Από την άλλη αυτός που ψάχνει για το πραγματικό νόημα κάνει ενδελεχή έρευνα στο τι πιστεύει και στο τι κάνει. Για να βρει τον δρόμο του πραγματοποιεί συστηματική ενδοσκόπηση και τελικά καταλαβαίνει ακριβώς τι πιστεύει και γιατί το πιστεύει. Δεν αφήνει αμφιβολίες στον εαυτό του και σπανίως ενδιαφέρεται να αποδείξει στην κοινωνία το νόημα των ενεργειών του. Φυσικά για να φτάσει σε αυτό το επίπεδο πρέπει να απαλλαγεί από πολλές προλήψεις, έθιμα και συνήθειες της εποχής του. Με λίγα λόγια οφείλει και καταφέρνει να είναι μπροστά από την εποχή του. Γι' αυτό εκείνοι που ανήκουν στην δεύτερη κατηγορία μετριούνται στα δάχτυλα και είναι παραδείγματα προς μίμηση.
   Το να λειτουργείς όπως έμαθες, όπως συνήθισες κι όπως σε διατάζουν είναι το εύκολο. Επίσης, το να ενεργείς χωρίς να χρειάζεται να κατανοείς ή να δίνεις νόημα γίνεται χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια. Μπορεί να το κάνει ο καθένας. Οπότε δεν ξεχωρίζεις ούτε γίνεσαι καλύτερος με το να τηρείς ευλαβικά τους τύπους: έχεις γίνει ένα με το σύστημα (με ένα σύστημα που δεν έψαξες και δεν καταλαβαίνεις) και κυλάς στην δική του ροή. Όταν κοιτάζω την σημερινή κοινωνία βλέπω κάτι τέτοιο: μια συντριπτική πλειοψηφία που ακολουθεί τους τύπους με βάση τις συνήθειες και τον τρόπο που είναι προγραμματισμένη να σκέφτεται και στον αντίποδα μια απελπιστικά μικρή μειοψηφία που είναι μπροστά από την εποχή της, ακριβώς επειδή ξεπέρασε τα όρια και τα δεσμά της.
   Όσον αφορά την θρησκεία, η ειρωνεία είναι πως οι πιο τυπολάτρες χριστιανοί, εκείνοι που ισχυρίζονται με πάθος πως πιστεύουν, πως κάνουν το σωστό και πασχίζουν να φέρουν και τους άλλους στον ίσιο δρόμο, δεν είναι παρά προγραμματισμένοι να σκέφτονται όπως τους έμαθαν. Δεν έκαναν ούτε ένα βήμα εμπρός σε σχέση με τα πιστεύω που διδάχθηκαν. Για να μην αδικώ το σύνολο, ξέρω πως υπάρχουν και αυτοί οι λίγοι οι οποίοι πραγματικά καταλαβαίνουν το νόημα της θρησκείας τους. Το σίγουρο είναι πως δεν περιορίζονται σε νηστείες, εκδηλώσεις κι εκφράσεις που τάχα αποδεικνύουν στην κοινωνία τα πιστεύω τους, και δραματοποίηση της ύπαρξής και της πίστης τους. Οπότε έχουμε μια τεράστια μερίδα ανθρώπων που θεωρούν πως η ζωή τους είναι πολύ κοντά σε αυτήν του Χριστού και ουσιαστικά αντιγράφουν σε απόλυτο βαθμό την νοοτροπία των Φαρισαίων, με τους οποίους εκείνος εναντιώθηκε! Ενώ οι λίγοι που καταλαβαίνουν το νόημα της αγάπης και δεν νιώθουν την ανάγκη να το διατυμπανίσουν ή να γίνουν το επίκεντρο της προσοχής, είναι ουσιαστικά πολύ πιο κοντά. Αν δεν είναι αυτή (τραγική) ειρωνεία, τότε ποια είναι;
   Ας γίνω πιο συγκεκριμένος. Ο τυπολάτρης θα κάνει τις ευχές που έμαθε να κάνει, γενικές, αόριστες και άνευ νοήματος, σε συγκεκριμένες ημερομηνίες. Θα ευχηθεί στις 25 Δεκεμβρίου, στη 1 Ιανουαρίου, την Κυριακή του Πάσχα, στις εθνικές επετείους και σε άλλες "σημαντικές" μέρες. Δεν ξέρει τι εύχεται, δεν ενδιαφέρεται αν είναι κάτι πραγματοποιήσιμο. Προτιμά τις βαρυσήμαντες, απόλυτες ευχές που τον κάνουν να δείχνει μεγαλόψυχος και καλόκαρδος. Έχει κάνει το χρέος του. Η αντίπερα όχθη δεν θα ευχηθεί έτσι: έχει ξεπεράσει το ψέμα των "σημαντικών" ημερών και ξέρει πως η ευχή στις 23 Δεκεμβρίου δεν διαφέρει καθόλου από αυτήν στις 25 Δεκεμβρίου. Έχει ξεφύγει από τις επιταγές της κοινωνίας και τα άνευ νοήματος έθιμά της. Κι όταν ευχηθεί θα το εννοεί ειλικρινά, θα είναι κάτι πραγματοποιήσιμο και μάλιστα θα προσπαθήσει ίσως κι ο ίδιος να το κάνει πραγματικότητα!
   Όσον αφορά τις ελεημοσύνες, που είναι πράξεις αγάπης (συνήθως), ο τυπολάτρης θα δώσει κάτι σε συγκεκριμένες ημερομηνίες (μέρες που είναι...) και θα το κάνει μπροστά σε κόσμο: είπαμε, θέλει να αποδείξει στην κοινωνία πως είναι ελεήμων. Αντιθέτως ο άλλος θα βοηθήσει κρυφά, δεν θα μιλήσει ιδιαίτερα γι' αυτό και θα το κάνει όταν και όποτε το λέει η καρδιά του, όχι όποτε είθισται ή του έχουν πει. Όσον αφορά τις σχέσεις του με τους άλλους, ο τυπολάτρης θα πασχίσει να φερθεί ευγενικά σε κάποιον μπροστά σε κόσμο, ειδικά όταν είναι κάποια "σημαντική μέρα", τηρώντας τους τύπους, ενώ σε άλλη περίσταση, κρυφή ή καθημερινή, δεν θα διστάσει να δείξει το αληθινό του πρόσωπο απέναντι στον ίδιο άνθρωπο. Αντιθέτως, εκείνος που ενεργεί ζητώντας το νόημα δεν ενδιαφέρεται για την περίσταση, την ημέρα ή το ποιος είναι μπροστά: θα δείξει με ειλικρίνεια τα πραγματικά του αισθήματα οποτεδήποτε έχει την δυνατότητα να το κάνει, χωρίς να νοιάζεται αν το ζητάει η μέρα, η ώρα και το έθιμο.
   Γενικότερα ο τυπολάτρης υπεραγαπάει τα έθιμα και τις τυποποιημένες ημέρες, ακριβώς επειδή του επιτάσσουν τι να σκεφτεί και πώς να ενεργήσει. Δεν χρειάζεται να σκεφτεί ο ίδιος. Λειτουργεί όπως έμαθε χωρίς φόβο για κριτική, μιας κι έχει κρυφτεί πίσω από τη μάζα. Το "αντίπαλο δέος" αντιπαθεί ή απλά ανέχεται τις τυποποιημένες μέρες ή ενέργειες επειδή έχει μάθει να λειτουργεί με τον δικό του τρόπο και εκνευρίζεται όταν του επιβάλλουν τι να σκέφτεται ή πώς να ενεργεί. Δεν ανήκει στη μάζα, δεν επιθυμεί να κρυφτεί μέσα στο κοπάδι.
   Υπάρχει όμως κι άλλη μια ιδέα την οποία η μεγάλη μάζα ακολουθεί τυπολατρικά: η πατρίδα. Οι τυπολάτρες πατριώτες αγαπάνε την πατρίδα τους (ή την θυμούνται) στις εθνικές επετείους. Αν κρεμάσουν σημαία έξω από το σπίτι τους και εκφράσουν την φιλοπατρία τους εκείνες τις ημέρες, έχουν κάνει το χρέος τους για φέτος. Του χρόνου πάλι. Κι αν κάποιος δεν κάνει τα παραπάνω, μαύρο φίδι που τον έφαγε. "Δεν αγαπάει, δε σέβεται...".
   Κατά τη γνώμη μου η ιδέα της πατρίδας είναι εξαιρετικά ασαφής. Στην πραγματικότητα ο καθένας μπορεί να την υπηρετεί και να την αγαπάει με τον δικό του τρόπο με απαραίτητη προϋπόθεση να καταλαβαίνει τι ακριβώς υπηρετεί/αγαπάει. Το πρώτο βήμα είναι να κάνει ερωτήσεις στον εαυτό του μέχρι να έχει ξεκαθαρίσει με απόλυτη ακρίβεια πώς καταλαβαίνει ασαφείς, γενικές έννοιες όπως αυτήν. Μέχρι να το κάνει, κάθε σχετική πράξη του θα είναι άστοχη και θα πέφτει στο κενό. Μόνο όταν ολοκληρωθεί το πρώτο βήμα και ξέρει δίχως καμία αμφιβολία και με ακριβή ορισμό σε τι πιστεύει και τι εννοεί, μπορεί να προχωρήσει στο δεύτερο βήμα: να προσπαθήσει έμπρακτα υπέρ αυτού.
   Το πρόβλημα, κατ' εμέ, είναι πως τέτοιες έννοιες έχουν επίτηδες δημιουργηθεί για να είναι ασαφείς. Διότι όταν κάποιος καταλάβει σε βάθος περί τίνος πρόκειται, υπάρχει η περίπτωση να του γυρίσει την πλάτη. Οι τυπολάτρες βέβαια είναι εκείνοι που νομίζουν και θέλουν να δείχνουν πως στηρίζουν τέτοιες έννοιες, κάνοντας βέβαια τυφλά βήματα στο σκοτάδι. Εκείνοι που ψάχνουν και ζητάνε να μάθουν με ακρίβεια τι είναι αυτό που υπηρετούν μπορούν να ενεργήσουν ουσιαστικά υπέρ του. Απλά δεν δεσμεύονται από ημέρες, ώρες και περιστάσεις ούτε από μαζική υστερία και εκφράσεις έκδηλου ενθουσιασμού. Τα παραπάνω γίνονται για εντυπωσιασμό και για να βρει το δρόμο το κοπάδι, κάτι που αφήνει παγερά αδιάφορο εκείνον που ζητά το νόημα και την ουσία. Για εκείνον, η 27η Οκτωβρίου είναι το ίδιο σημαντική με την 28η Οκτωβρίου. Αγαπά αυτό που θεωρεί πατρίδα με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, στην ίδια ακριβώς ένταση και χωρίς επιδειξιομανία.
   Εξάλλου τι σημαίνει επέτειος; Τι σημαίνει ετήσιος εορτασμός; Γιατί υπάρχουν; Ίσως υπάρχουν για να μας κάνουν να θυμόμαστε μία φορά τον χρόνο (τουλάχιστον) τι πρέπει να πιστεύουμε ή να αγαπάμε. Πιστεύετε ειλικρινά πως κάποιος που έχει μέσα του βαθιά ριζωμένο τον θαυμασμό, την εκτίμηση και την αγάπη για κάποια πρόσωπα και ορισμένες έννοιες έχει ανάγκη από επετείους; Έχει ανάγκη την υστερική εξωτερίκευση της δικής του άποψης σε αντιδιαστολή με την αντίθετη; Δεν θα το έλεγα. Όταν κάποιος έχει μια ιδέα ή κάποια ιδανικά μέσα του, τα έχει συνεχώς. Δεν χρειάζεται ετήσια ξυπνητήρια ούτε τυπολατρίες. Έχει ψάξει κι έχει κατακτήσει την ουσία.

Δευτέρα 19 Δεκεμβρίου 2016

Μια Παρέα στο Μικροσκόπιο

   Όταν κοιτάμε από μακριά μια παρέα, συνήθως μας έρχεται μια εσφαλμένη εικόνα: πως στην παρέα αυτή όλοι είναι ίσοι, όλοι διασκεδάζουν με όλους και όλοι γνωρίζουν καλά τους υπολοίπους. Βέβαια για να επιβεβαιώσουμε ή να καταρρίψουμε αυτό το συμπέρασμα θα πρέπει να δούμε μια παρέα στο μικροσκόπιο. Και τότε φυσικά θα καταλάβουμε πως τα πράγματα δεν είναι καθόλου ισότιμα: η πολιτική ορθότητα δεν έχει παρεισφρήσει τόσο στις ζωές μας.
   Σε κάθε παρέα συχνά υπάρχει ένας, κατά κάποιον τρόπο, "αρχηγός". Αυτός που έχει πιο στενές σχέσεις με τους περισσότερους, αυτός που συνήθως κανονίζει τόπο και χρόνο συνάντησης, αυτός από τον οποίο η πλειοψηφία περιμένει αποφάσεις ή απλά αυτός που είναι πιο ευθύς, εξωστρεφής ή θρασύς. Από αυτόν ξεκινά η ιεραρχία. Έπειτα ακολουθούν οι πιο κοντινοί του άνθρωποι, εκείνοι που εμπιστεύεται ή εκτιμά και τέλος οι υπόλοιποι: εκείνοι που εμφανίζονται πιο αραιά στην παρέα, εκείνοι που δεν χαίρουν εκτιμήσεως ή τα πρόσωπα που κάνουν μία στο τόσο την τιμητική τους. Αυτή είναι, έστω και χοντροκομμένα, η ιεράρχηση κάθε παρέας. Και συνήθως αυτή η ιεράρχηση έρχεται φυσικά, χωρίς να χρειαστεί να συζητηθεί κάτι. Ο καθένας αποδέχεται τον ρόλο του ή την θέση του, καταβάλλει προσπάθειες για να αλλάξει ή αποχωρεί.
   Ο καθένας μας έχει συνήθως πάνω από μία παρέα. Βέβαια για να θεωρηθεί ότι κάποιος έχει "παρέα" θα πρέπει να καλύπτονται οι εξής όροι: οι σχέσεις να είναι φιλικές, όχι απλά και μόνο επαγγελματικές ή αναγκαστικής φύσεως, να βρίσκονται τακτικά και να υπάρχει επαφή ανάμεσά τους. Υπάρχουν παρέες οι οποίες έχουν έναν κοινό προσανατολισμό, κοινή καταγωγή, κοινό χιούμορ και δείχνουν να είναι απροσπέλαστες, κλειστού τύπου. Κάτι σαν κάστες. Σε τέτοιες παρέες καλό είναι να αποφεύγει κάποιος να εισέρχεται, διότι θα βρεθεί μπροστά σε πολλές αμήχανες καταστάσεις και υπάρχει μεγάλη πιθανότητα αποκλεισμού.
   Πώς τώρα μπορεί οποιοσδήποτε να αξιολογήσει αν η παρέα του ή κάποια από αυτές είναι "καλή"; Κάποιες φορές συνειδητοποιούμε πως δεν έχουν αλλάξει και πολλά από την παρέα του δημοτικού. Καλή (για κάποιον) παρέα είναι κατά πάσα πιθανότητα εκείνη στην οποία χαίρει εκτιμήσεως, κερδίζει (υλικά και πνευματικά), βρίσκει ενδιαφέρον και κατανόηση. Αντίθετα, κακή παρέα είναι εκείνη στην οποία δεν ισχύουν οι βασικές προϋποθέσεις: εκτίμηση και εμπιστοσύνη.
   Πώς καταλαβαίνει κάποιος ότι δεν υπάρχει εκτίμηση στο πρόσωπό του; τον διακόπτουν συχνά. Δεν υπολογίζουν τη γνώμη του. Οι υπόλοιποι δεν συζητάνε θέματα που τον ενδιαφέρουν ή αλλιώς, συζητάνε μανιωδώς θέματα που δεν τον ενδιαφέρουν χωρίς να σκέφτονται ότι βαριέται. χωρίς να κάνουν νύξη στο πρόσωπό του ή να κάνουν μια έστω απέλπιδη προσπάθεια να τον εντάξουν στη συζήτηση. Δεν τον υπολογίζουν, δεν τον ρωτάνε, δεν λαμβάνουν υπόψη την γνώμη του για το μέρος και τις ώρες των συναντήσεων, τον αφήνουν συχνά απ' έξω. Ή συνδυασμός των παραπάνω.
   Πώς καταλαβαίνει κάποιος ότι δεν υπάρχει εμπιστοσύνη στο πρόσωπό του: νιώθει πως δεν μπορεί να εκμυστηρευτεί οτιδήποτε σημαντικό για εκείνον στην παρέα. Ή όταν το κάνει βλέπει πως οι υπόλοιποι ξεκάθαρα ή επιδεικτικά αγνοούν την σημασία του θέματος και τον περιγελούν ή κάνουν κακοπροαίρετα σχόλια. Μένει πολύ συχνά έξω από το θέμα. Ή μιλάνε χαμηλόφωνα μπροστά του για να μην ακούσει τι λένε. Ή μιλάνε σκόπιμα με υπονοούμενα και δικό τους κώδικα επανειλημμένα, τον οποίο το άτομο αυτό δεν καταλαβαίνει.
   Επιπλέον, είναι μεγάλο ζήτημα να καταλαβαίνει μια παρέα την συναισθηματική κατάσταση των μελών της. Αν δεν το κάνει, αρχίζουν οι παρεξηγήσεις. Εξίσου σημαντικό είναι να πιάνουν όλοι την ατμόσφαιρα στην οποία κυμαίνεται η εκάστοτε παρέα ή μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Ένα άτομο μπορεί να καταλάβει ότι ανήκει σε μια παρέα τη στιγμή πριν βρεθεί μαζί της ή τη στιγμή που φεύγει από αυτήν μετά την συνάντηση. Εκείνη είναι η κατάλληλη ώρα για να αναλογιστεί τα πράγματα και να συμπεράνει τι συμβαίνει. Συχνές ερωτήσεις που καλό είναι να κάνει κανείς στον εαυτό του: Πέρασα καλά; Ένιωσα πως με καταλαβαίνουν; Άξιζε η έξοδος; Με ενόχλησε κάτι; Κι αν ναι, είναι σοβαρό ή όχι; Αξίζει η παρέα με αυτά τα άτομα στο σύνολό της;
   Η παρέα όμως απαρτίζεται φυσικά από άτομα. Τα οποία άτομα είναι διαφορετικά μεταξύ τους. Έτσι, με τον καιρό ζυμώνονται σχέσεις, καλές ή κακές, ανάμεσα σε πρόσωπα. Αυτές οι σχέσεις είναι σημαντικό να λαμβάνονται υπόψη και τα προβλήματα να συζητιούνται, προτού γίνουν ενεργά ηφαίστεια και υπάρξουν ανεπανόρθωτες παρεξηγήσεις. Η αλήθεια είναι ότι δύσκολα μπορεί κανείς να προβλέψει κάθε σχέση ενός μέλους με κάθε άλλο. Οι ανθρώπινες σχέσεις είναι δύσκολες και περίπλοκες. Μπορούν όμως να βγουν κάποια συμπεράσματα, αν κάποιος κάτσει να σκεφτεί και αξιολογήσει τις σχέσεις του με καθένα από τα υπόλοιπα άτομα της παρέας του.
   Παραδείγματα σχέσεων μέσα σε μια παρέα είναι τα εξής: Εκείνος που θαυμάζω. Εκείνος που ζηλεύω. Εκείνος που εμπιστεύομαι περισσότερο. Εκείνος που ανοίγει ενδιαφέροντα θέματα. Εκείνος που γενικά είναι πιο κοντά σε μένα. Εκείνος για τον οποίο αδιαφορώ πλήρως. Εκείνος που φοβάμαι.
   Για το τελευταίο πρόσωπο χρειάζεται, θαρρώ, επεξήγηση. Τι πάει να πει "φοβάμαι"; Στο δημοτικό ήταν εκείνος που μπορούσε να με χτυπήσει αν μαλώναμε. Ο δυνατός και παράλληλα οξύθυμος. Στις παρέες ενηλίκων, όπου σπάνια υπάρχει τέτοιος κίνδυνος, φοβάμαι σημαίνει δεν κατανοώ και δεν εμπιστεύομαι τις ιδέες και τις αντιδράσεις του (ίσως χρησιμοποιώ κάπως καταχρηστικά τον όρο). Εκείνος που θα πετάξει εύκολα μια ανεπανόρθωτη χοντράδα, θα κάνει θέματα και σκηνές χωρίς προφανή λόγο και θα εκθέσει κάποιον ή την ίδια την παρέα σε ορισμένες περιστάσεις. Οπότε το "φοβάμαι" πηγαίνει μαζί με το "δεν εμπιστεύομαι" και "δεν εκτιμώ".
   Το ενδιαφέρον στο παραπάνω ζήτημα είναι πως αυτή η αξιολόγηση που θα κάνει κάποιος στα μέλη της παρέας του (και χρειάζεται αρκετή σκέψη και ανάλυση για το κάθε άτομο προτού προβεί σε συμπεράσματα) έχει κι άλλο αποτέλεσμα. Μπορεί να αξιολογήσει τι από τα παραπάνω είναι ο ίδιος στα μάτια του καθενός από τα άτομα της παρέας του. Ποιος με εμπιστεύεται; Ποιος με θεωρεί κοντινό του φίλο; Ποιος με εκτιμά και ποιος όχι; Ποιος με θαυμάζει; Σε ποιον προκαλώ το ενδιαφέρον και σε ποιον την αδιαφορία και γιατί; Ποιος με φοβάται; Γιατί με φοβάται;
   Για να καταλάβει λοιπόν κανείς την θέση του σε μια παρέα πρέπει οπωσδήποτε να επενδύσει χρόνο για να καταλάβει την προσωπικότητα του καθενός μέσα στην παρέα και την σχέση του με τον ίδιο. Αν δεν έχει την διάθεση να το κάνει, οι παρεξηγήσεις θα έρθουν σύντομα. Βέβαια είναι αναπόφευκτο να δημιουργηθούν προβλήματα σε οποιαδήποτε παρέα, όμως το ζήτημα είναι να είναι κανείς προετοιμασμένος από πριν. Είναι πιο έτοιμος και πιο αποτελεσματικός ο καπετάνιος που βλέπει την καταιγίδα από μακριά. Ναι, σε μια παρέα χρειάζεται μεγάλη παρατηρητικότητα. Εκτός αν κάποιος δεν ενδιαφέρεται, οπότε μοιραία θα βρεθεί προ εκπλήξεως (ή εκπλήξεων).
   Μάλλον θα αναρωτηθεί κάποιος σε αυτό το σημείο: και τι μπορώ να κάνω για να καταλάβω τον άλλον; Να μπω στο μυαλό του; Και αυτό, μόνο που είναι αρκετά δύσκολο κομμάτι. Η απάντηση συνήθως είναι άλλη: με πειραματισμούς. Το κάθε άτομο, για να καταλάβει το ποιόν οποιουδήποτε άλλου μέλους της παρέας του πολλές φορές θα πειραματιστεί, κατά λάθος ή επίτηδες, μαζί του. Και υπάρχουν πολλά διαφορετικά είδη πειραματισμού:
   Πρώτον, η επαφή με το χρήμα. Κέρνα και δέξου το κέρασμα. Δώσε λεφτά σε κάποιον (ακόμα κι ένα ευτελές ποσό φανερώνει πολλά) και ζήτα του όταν βρεθείς σε (έστω και μικρή) ανάγκη. Δες τις αντιδράσεις του. Την πιθανή επιπολαιότητα με την οποία διαχειρίζεται το χρήμα. Ή αντίθετα, τον δισταγμό του, που μπορεί να προδίδει έλλειψη εμπιστοσύνης. Μάθε πόσο ζυγίζει στο μυαλό του το χρήμα και πόσο ο άνθρωπος.
   Δεύτερον, η επαφή με τρίτους. Παρατήρησέ τον στο πώς μιλάει με "ανωτέρους" του: γονείς, αφεντικό, μεγαλύτερους σε ηλικία, ελεγκτικά όργανα, αξιωματούχους. Μπορείς να βγάλεις πολλά συμπεράσματα απ' αυτό. Η ειλικρίνεια, η ήρεμη στάση και η σοβαρότητα κερδίζουν πόντους. Η δουλοπρέπεια, οι άνευ λόγου και αιτίας υποχωρήσεις και οι κουτοπονηριές χάνουν πόντους. Στο πώς μιλάει με "κατωτέρους" του: με μικρότερους σε ηλικία, με παιδιά, με υπαλλήλους που είναι υποχρεωμένοι να τον εξυπηρετήσουν, με ζώα. Η συμπόνοια, η κατανόηση, η ευγένεια, η βοήθεια χωρίς ανταπόδοση και το ενδιαφέρον δίνουν πολλούς πόντους. Η σκληρότητα, η αδιαφορία, η προκλητικότητα και η αυταρχικότητα χάνουν ακόμα περισσότερους. Έτσι, μετά από προσεκτική παρατήρηση καταλαβαίνει κανείς το ποιόν κάποιου και πώς λειτουργεί. Συνεπώς, μπορεί να αντιμετωπίσει και να αξιολογήσει τις αντιδράσεις του, καθώς και να αποφευχθούν οι κακοτοπιές.
   Τρίτον, η ανάλυση απόψεων. Ο καλύτερος τρόπος να μπει κανείς στο μυαλό κάποιου είναι να του προσφέρει ένα αμφιλεγόμενο θέμα ηθικής φύσεως και να ακούσει προσεκτικά τις απόψεις του. Φαίνονται πολλά έτσι. Από αυτά μπορεί κανείς να συμπεράνει πράγματα για τον εσωτερικό κόσμο του άλλου και να δικαιολογήσει ή όχι τυχόν αντιδράσεις του προς τον ίδιο. Αυταρχικότητα, απόλυτος τρόπος σκέψης, επιθετικότητα, αντιδραστικότητα, ακραίες ιδέες, βίαιη συμπεριφορά, εκκεντρικότητα, όλα θα βγουν στη φόρα μέσα από 5-6 τέτοια θέματα.
   Όσον αφορά την ίδια την παρέα, μπορούν να γίνουν κι εκεί πειραματισμοί, οι οποίοι θα έχουν χάσει ίσως τον προσωπικό τόνο τους. Θα είναι λίγο-πολύ καθολικοί. Πρώτον η πρόσκληση άλλων φίλων στην παρέα, οι οποίοι είναι άγνωστοι με την παρέα. Πώς θα φερθεί η παρέα σε αυτούς; Πολλά συμπεράσματα εξάγονται και για την παρέα αλλά και για την εικόνα που έχουν για το μέλος της όταν έρχεται ο άγνωστος φίλος. Πόντους παίρνει η παρέα από το "καλωσόρισμα" του φίλου, το ενδιαφέρον των άλλων, την εύρεση κοινών, ευχάριστων θεμάτων για συζήτηση και την γενική αποδοχή του από την παρέα, πράγμα που καθρεφτίζει την καλή εικόνα της παρέας. Χάνουν πόντους η αδιαφορία, η έλλειψη ενδιαφέροντος, η έλλειψη οποιασδήποτε αλλαγής στην ατμόσφαιρα με την άφιξη του νέου προσώπου, το οποίο μοιάζει αόρατο για τους άλλους.
   Δεύτερον, η επαφή της παρέας με τον/την σύντροφο κάποιου μέλους της. Πώς θα φερθεί η παρέα; Πόντους παίρνουν η διακριτικότητα, η ευγένεια, το ευχάριστο κλίμα, τα ήπια και συνετά κοπλιμέντα για το ζευγάρι ως σύνολο και (το σημαντικότερο κατ' εμέ) το να παρουσιάσει η παρέα το μέλος της ως κάποιον σημαντικό και ενδιαφέροντα μπροστά στον/στην σύντροφό του. Πόντους χάνουν η αδιακρισία, η αγένεια, η αδιαφορία για το πρόσωπο, τα κακοπροαίρετα σχόλια και η ζήλια. Εδώ βέβαια υπάρχουν και παραπτώματα που όχι μόνο χάνουν πόντους αλλά που επιβάλλουν στο μέλος να φύγει ταχέως από την παρέα: Προσπάθεια μελών να προσεγγίσουν προσωπικά τον/την σύντροφο, η συστηματική υποτίμηση του μέλους-συντρόφου επιδεικτικά μπροστά στο πρόσωπο, καθώς και η προσπάθεια κάποιων να δημιουργήσουν παρεξηγήσεις ή να υποδαυλίσουν τσακωμούς. Εκεί τα πράγματα είναι εξαιρετικά άσχημα.
    Τρίτον, η επαφή της παρέας με σοβαρά προβλήματα. Αυτό θα έλεγα πως είναι αυτονόητο. Όσο καλή κι αν κρίνεται μια παρέα στις εύκολες καταστάσεις, τι θα κάνει σε δύσκολες περιπτώσεις για κάποιο μέλος της; Θα βοηθήσει το μέλος της που έχει πρόβλημα, θα το συμπονέσει, θα του προσφέρει έστω λύσεις; Ή αντιθέτως θα αδιαφορήσει, θα το στριμώξει και θα του προξενήσει κι άλλα προβλήματα; Επιπροσθέτως, τι θα κάνει η παρέα σε μια δύσκολη περίσταση που επηρεάζει τους πάντες; Παραδείγματος χάρη, σε ένα τροχαίο ατύχημα, σε μια απρεπή συμπεριφορά αγνώστων προς την παρέα, σε πιθανούς κινδύνους; Εκεί όχι μόνο θα φανεί η προσωπικότητα του καθενός αλλά και το δέσιμο ή η χαλαρότητα στους δεσμούς της παρέας.
    Είπαμε, οι ανθρώπινες σχέσεις είναι δύσκολες και περίπλοκες. Συχνότατα και απρόβλεπτες. Όποιος δεν είναι έτοιμος ή πρόθυμος να αντιμετωπίσει την προσωπικότητα του άλλου ή των άλλων ομαδικά, καλό θα είναι να είναι έτοιμος για φουρτούνες.

Παρέα, προβλήματα, σχόλια, ζήλια, σχέσεις