Η εξέλιξη ανά τους αιώνες, ή ανά τις χιλιετίες σε μεγαλύτερη κλίμακα, φέρνει τεράστιες αλλαγές στη δομή και τη νοοτροπία των ανθρώπων. Κάποια πράγματα όμως αλλάζουν μόνο επιφανειακά: έρχεται δηλαδή η γνωστή αλλαγή του Μανωλιού. Κάτι τέτοιο βρίσκω πως συμβαίνει στον τομέα της γνώσης και της έρευνας.
Αν στρέψουμε το βλέμμα μας σε αρχαίους πολιτισμούς, όπως οι Αιγύπτιοι, οι Σουμέριοι, οι Έλληνες, οι Κινέζοι κι άλλοι, εύκολα διακρίνουμε μια μεγάλη καθώς και ανεξήγητη τεχνολογική πρόοδο. Έτσι το συμπέρασμά μας είναι πως "οι αρχαίοι Έλληνες είχαν προηγμένη τεχνολογία". Εδώ έρχεται ο σκεπτικισμός. Διότι το να βάζουμε π.χ. όλους τους Έλληνες σε ένα καλούπι και να θεωρούμε πως η τεχνολογία αυτή ήταν ευρέως γνωστή και κατανοητή είναι ένα τεράστιο σφάλμα: είναι σαν να υποθέτουμε πως όλη η σύγχρονη κοινωνία σήμερα, το 100% του παγκόσμιου πληθυσμού, γνωρίζει και κατανοεί τα πειράματα στο CERN και τις ανακαλύψεις της NASA. Όχι. Όπως και τώρα, έτσι και τότε ένα πολύ μικρό ποσοστό του πληθυσμού είχε γνώση και μέσω αυτής εξουσία, ενώ η πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν μια μάζα: μια μάζα που, όπως και σήμερα, ζούσε χωρίς γνώση, χωρίς πνευματικές αναζητήσεις και έχασκε με ανοιχτό το στόμα, καταπίνοντας καθετί καινούριο σέρβιρε η ελίτ σαν χάπι.
Περίπου το ίδιο και στον αιγυπτιακό πολιτισμό. Αν αναλύσουμε τον πληθυσμό δημιουργείται μια πυραμίδα, βάση της οποίας ήταν οι σκλάβοι, συνήθως κάτοικοι κατακτημένων περιοχών από τον Φαραώ. Στο δεύτερο επίπεδο οι τεχνίτες, στο αμέσως ανώτερο οι γραφείς και στο ανώτατο το ιερατείο, το οποίο είχε το προνόμιο της γνώσης των ιερογλυφικών, την δυνατότητα επαφής με τη γνώση. Ακρογωνιαίος λίθος της πυραμίδας αυτής φυσικά ήταν ο Φαραώ, ο οποίος μαζί με το ιερατείο αποτελούσαν την ελίτ. Οι σπάνιες εμφανίσεις τους στον κόσμο έχαιραν θαυμασμού, κατάνυξης και δέους. Ακόμα μία κοινωνία όπου οι μάζες ήταν αμόρφωτες (μάλλον όχι από επιλογή) και την γνώση κατείχαν ελάχιστες "αυθεντίες", οι οποίες έπαιζαν τον ρυθμό στον οποίο χόρευε, χωρίς ίσως να το καταλαβαίνει, ο κόσμος. Όλοι περίμεναν την αλλαγή άνωθεν, δεν είναι τυχαίο που θεωρούσαν τον Φαραώ "απόγονο" ή "απεσταλμένο" των Θεών.
Αν επιστρέψουμε στον προηγούμενο αιώνα μετά από αυτή την αναδρομή μπορούμε να επικεντρωθούμε σε δύο τάσεις: την τάση της ανάδειξης αυθεντιών και την μεθοδευμένη αποστασιοποίηση από αυτές. Με πιο απλά λόγια, η κοινωνία αρχικά συνειδητοποιούσε το χαμηλό πνευματικό της επίπεδο, την οποία συνειδητοποίηση περνούσε μοιρολατρικά στις επόμενες γενιές, έπειτα θεοποιούσε λίγες εξέχουσες προσωπικότητες (στην ελληνική επαρχία ενσαρκώνονταν στις μορφές του παπά, του δασκάλου, του γιατρού και του προέδρου/δημάρχου), των οποίων τις γνώσεις και εξουσία δεν αμφισβητούσε κανείς.
Πρακτικά θεωρώ πως, αν σε ένα χωριό κατά τύχη αυτοί οι παράγοντες ήταν προοδευτικοί και ανοιχτόμυαλοι, τότε η κοινωνία προόδευε και προχωρούσε μπροστά με αλματώδη ανάπτυξη. Το πρόβλημα είναι πως η υψηλή κοινωνική θέση και η μόρφωση δεν προδιαθέτουν ανοιχτό μυαλό κι ελεύθερο πνεύμα. Αποτέλεσμα; Πολλές κοινωνίες που μαστίζονταν από μορφωμένους "τυράννους" που είχαν σκοπό να εκμεταλλευτούν την αμάθεια του κόσμου προς όφελός τους. Θεωρώ πως μπορεί ο οποιοσδήποτε να ξεχωρίσει έναν προοδευτικό μορφωμένο άνθρωπο που έχει εξουσία από έναν εγωκεντρικό ομόλογό του με απλή παρατήρηση: ο πρώτος θα φροντίσει να μην είναι το επίκεντρο και θα πασχίσει να βοηθήσει τα πλήθη με απλούς αλλά αποτελεσματικούς τρόπους, ενώ ο δεύτερος θα πασχίζει να συγκεντρώνει τα βλέμματα στο πρόσωπό του, θα παλέψει για την ευημερία του, θα τονίσει την διαφορά του από τις μάζες και στο τέλος θα νοιαστεί για την υστεροφημία του, χωρίς να του καίγεται καρφί για το τι πρόσφερε στη ζωή του για το κοινό καλό.
Αυτή η ανάλυση βέβαια διέπεται από έναν παράγοντα: τύχη. Αν τύχει και τα μεγάλα κεφάλια είναι προοδευτικά όλα καλά. Αν όχι, ατυχήσαμε. Δε θα έπρεπε να αλλάξει κάποτε αυτό; Κι αν ναι πώς;
Πριν απαντήσω ας έρθω και στο σήμερα, που βρισκόμαστε στα σπάργανα μιας χιλιετίας, στην οποία ο Dan Brown αισιόδοξα προέβλεψε πως η επιστήμη παίρνει τη θέση της τυφλής πίστης. Αυτό φυσικά σημαίνει τεράστιες επιστημονικές ανακαλύψεις κι εφευρέσεις, άρα πρόοδο. Εγώ όμως βλέπω κι ένα άλλο στοιχείο, τιτάνιου μεγέθους βέβαια, το οποίο θα πρέπει να αρχίσει να μπαίνει στις ζωές μας: την μόρφωση και παιδεία των μαζών. Πλέον δε ζούμε σε αρχαίες κοινωνίες όπου ο δρόμος για τη γνώση ήταν πανάκριβος, δύσκολος και "για τους λίγους". Τα βιβλία και οι επιστημονικές έρευνες είναι στα χέρια του καθενός. Οι μάζες μπορούν να τις αποκτήσουν με μεθοδικότητα και σωστή εκπαίδευση και να πάψουν να είναι μάζες με στόματα ανοιχτά μπροστά στον μονάρχη. Το πρώτο εμπόδιο μπροστά σε αυτό είναι η νοοτροπία της μάζας, η οποία είναι μια μορφή ηττοπάθειας: οι μάζες πιστεύουν ότι είναι μάζες, γι' αυτό παραμένουν μάζες. Περιμένουν μοιρολατρικά την σωτηρία άνωθεν επειδή δεν πιστεύουν πως μια κοινωνία με μορφωμένη και ηθική πλειοψηφία μπορεί να κάνει τη διαφορά. Βαριούνται ίσως να μάθουν; Προτιμούν να καθορίζεται ο τρόπος ζωής τους από άλλους, εξυπνότερους, παρά να πάρουν τον δύσκολο δρόμο, αυτόν της γνώσης, και να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους.
Οπότε βρισκόμαστε ακόμα σε ένα είδος μεσαίωνα. Έναν μεσαίωνα που δεν άλλαξε και πολύ, ή μάλλον δεν έφυγε ποτέ: απλά άλλαζε ονόματα με την πάροδο των αιώνων. Ο σκοταδισμός της άρνησης για γνώση, της αμφισβήτησης της γνώσης και της δαιμονοποίησής της είναι μεγάλα αίτια της κακοδαιμονίας μας. Διότι ο "απλός κόσμος" αρνείται να έχει γνώση (λες και κρατάει στα χέρια του μια ωρολογιακή βόμβα;) ή αδιαφορεί γι' αυτήν, κι αυτή η αδιαφορία καλλιεργείται επιμελώς από εκείνους που δεν έχουν συμφέρον προς την κατεύθυνση εκείνη. Βρισκόμαστε στην κοινωνία των μυρίων αυθεντιών, όπου το ποσοστό ειδικών και επιστημόνων μεγάλωσε αλλά οι μάζες παρέμειναν οι ίδιες: δεν ψάχνουν, δεν αμφισβητούν, δεν διδάσκονται. Θεωρούν μάλλον πως το σχολείο είναι ένα βασανιστήριο μέχρι τα 18 και μετά η γνώση και η εξέλιξη δεν χρειάζονται. Μετά "ζούμε τη ζωή μας". Γι' αυτό τα ΜΜΕ έχουν γεμίσει ειδικούς, οι οποίοι είναι μεν ειδικοί στον τομέα τους (στον οποίο σπάνια αμφισβητούνται), άσχετοι με τα υπόλοιπα και ο απλός θεατής/ακροατής ακόμα κοιτάει με το στόμα ανοιχτό αυτούς που έχουν γνώση. Κάποτε υπήρχε στην Αναγέννηση ο όρος "πανεπιστήμονας". Υπάρχει κάτι πιο ωραίο από αυτό; Από ανθρώπους με δίψα για σφαιρική, ολοκληρωμένη γνώση, που προσπαθούν να την μεταδώσουν;
Αν στρέψουμε το βλέμμα μας σε αρχαίους πολιτισμούς, όπως οι Αιγύπτιοι, οι Σουμέριοι, οι Έλληνες, οι Κινέζοι κι άλλοι, εύκολα διακρίνουμε μια μεγάλη καθώς και ανεξήγητη τεχνολογική πρόοδο. Έτσι το συμπέρασμά μας είναι πως "οι αρχαίοι Έλληνες είχαν προηγμένη τεχνολογία". Εδώ έρχεται ο σκεπτικισμός. Διότι το να βάζουμε π.χ. όλους τους Έλληνες σε ένα καλούπι και να θεωρούμε πως η τεχνολογία αυτή ήταν ευρέως γνωστή και κατανοητή είναι ένα τεράστιο σφάλμα: είναι σαν να υποθέτουμε πως όλη η σύγχρονη κοινωνία σήμερα, το 100% του παγκόσμιου πληθυσμού, γνωρίζει και κατανοεί τα πειράματα στο CERN και τις ανακαλύψεις της NASA. Όχι. Όπως και τώρα, έτσι και τότε ένα πολύ μικρό ποσοστό του πληθυσμού είχε γνώση και μέσω αυτής εξουσία, ενώ η πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν μια μάζα: μια μάζα που, όπως και σήμερα, ζούσε χωρίς γνώση, χωρίς πνευματικές αναζητήσεις και έχασκε με ανοιχτό το στόμα, καταπίνοντας καθετί καινούριο σέρβιρε η ελίτ σαν χάπι.
Περίπου το ίδιο και στον αιγυπτιακό πολιτισμό. Αν αναλύσουμε τον πληθυσμό δημιουργείται μια πυραμίδα, βάση της οποίας ήταν οι σκλάβοι, συνήθως κάτοικοι κατακτημένων περιοχών από τον Φαραώ. Στο δεύτερο επίπεδο οι τεχνίτες, στο αμέσως ανώτερο οι γραφείς και στο ανώτατο το ιερατείο, το οποίο είχε το προνόμιο της γνώσης των ιερογλυφικών, την δυνατότητα επαφής με τη γνώση. Ακρογωνιαίος λίθος της πυραμίδας αυτής φυσικά ήταν ο Φαραώ, ο οποίος μαζί με το ιερατείο αποτελούσαν την ελίτ. Οι σπάνιες εμφανίσεις τους στον κόσμο έχαιραν θαυμασμού, κατάνυξης και δέους. Ακόμα μία κοινωνία όπου οι μάζες ήταν αμόρφωτες (μάλλον όχι από επιλογή) και την γνώση κατείχαν ελάχιστες "αυθεντίες", οι οποίες έπαιζαν τον ρυθμό στον οποίο χόρευε, χωρίς ίσως να το καταλαβαίνει, ο κόσμος. Όλοι περίμεναν την αλλαγή άνωθεν, δεν είναι τυχαίο που θεωρούσαν τον Φαραώ "απόγονο" ή "απεσταλμένο" των Θεών.
Αν επιστρέψουμε στον προηγούμενο αιώνα μετά από αυτή την αναδρομή μπορούμε να επικεντρωθούμε σε δύο τάσεις: την τάση της ανάδειξης αυθεντιών και την μεθοδευμένη αποστασιοποίηση από αυτές. Με πιο απλά λόγια, η κοινωνία αρχικά συνειδητοποιούσε το χαμηλό πνευματικό της επίπεδο, την οποία συνειδητοποίηση περνούσε μοιρολατρικά στις επόμενες γενιές, έπειτα θεοποιούσε λίγες εξέχουσες προσωπικότητες (στην ελληνική επαρχία ενσαρκώνονταν στις μορφές του παπά, του δασκάλου, του γιατρού και του προέδρου/δημάρχου), των οποίων τις γνώσεις και εξουσία δεν αμφισβητούσε κανείς.
Πρακτικά θεωρώ πως, αν σε ένα χωριό κατά τύχη αυτοί οι παράγοντες ήταν προοδευτικοί και ανοιχτόμυαλοι, τότε η κοινωνία προόδευε και προχωρούσε μπροστά με αλματώδη ανάπτυξη. Το πρόβλημα είναι πως η υψηλή κοινωνική θέση και η μόρφωση δεν προδιαθέτουν ανοιχτό μυαλό κι ελεύθερο πνεύμα. Αποτέλεσμα; Πολλές κοινωνίες που μαστίζονταν από μορφωμένους "τυράννους" που είχαν σκοπό να εκμεταλλευτούν την αμάθεια του κόσμου προς όφελός τους. Θεωρώ πως μπορεί ο οποιοσδήποτε να ξεχωρίσει έναν προοδευτικό μορφωμένο άνθρωπο που έχει εξουσία από έναν εγωκεντρικό ομόλογό του με απλή παρατήρηση: ο πρώτος θα φροντίσει να μην είναι το επίκεντρο και θα πασχίσει να βοηθήσει τα πλήθη με απλούς αλλά αποτελεσματικούς τρόπους, ενώ ο δεύτερος θα πασχίζει να συγκεντρώνει τα βλέμματα στο πρόσωπό του, θα παλέψει για την ευημερία του, θα τονίσει την διαφορά του από τις μάζες και στο τέλος θα νοιαστεί για την υστεροφημία του, χωρίς να του καίγεται καρφί για το τι πρόσφερε στη ζωή του για το κοινό καλό.
Αυτή η ανάλυση βέβαια διέπεται από έναν παράγοντα: τύχη. Αν τύχει και τα μεγάλα κεφάλια είναι προοδευτικά όλα καλά. Αν όχι, ατυχήσαμε. Δε θα έπρεπε να αλλάξει κάποτε αυτό; Κι αν ναι πώς;
Πριν απαντήσω ας έρθω και στο σήμερα, που βρισκόμαστε στα σπάργανα μιας χιλιετίας, στην οποία ο Dan Brown αισιόδοξα προέβλεψε πως η επιστήμη παίρνει τη θέση της τυφλής πίστης. Αυτό φυσικά σημαίνει τεράστιες επιστημονικές ανακαλύψεις κι εφευρέσεις, άρα πρόοδο. Εγώ όμως βλέπω κι ένα άλλο στοιχείο, τιτάνιου μεγέθους βέβαια, το οποίο θα πρέπει να αρχίσει να μπαίνει στις ζωές μας: την μόρφωση και παιδεία των μαζών. Πλέον δε ζούμε σε αρχαίες κοινωνίες όπου ο δρόμος για τη γνώση ήταν πανάκριβος, δύσκολος και "για τους λίγους". Τα βιβλία και οι επιστημονικές έρευνες είναι στα χέρια του καθενός. Οι μάζες μπορούν να τις αποκτήσουν με μεθοδικότητα και σωστή εκπαίδευση και να πάψουν να είναι μάζες με στόματα ανοιχτά μπροστά στον μονάρχη. Το πρώτο εμπόδιο μπροστά σε αυτό είναι η νοοτροπία της μάζας, η οποία είναι μια μορφή ηττοπάθειας: οι μάζες πιστεύουν ότι είναι μάζες, γι' αυτό παραμένουν μάζες. Περιμένουν μοιρολατρικά την σωτηρία άνωθεν επειδή δεν πιστεύουν πως μια κοινωνία με μορφωμένη και ηθική πλειοψηφία μπορεί να κάνει τη διαφορά. Βαριούνται ίσως να μάθουν; Προτιμούν να καθορίζεται ο τρόπος ζωής τους από άλλους, εξυπνότερους, παρά να πάρουν τον δύσκολο δρόμο, αυτόν της γνώσης, και να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους.
Οπότε βρισκόμαστε ακόμα σε ένα είδος μεσαίωνα. Έναν μεσαίωνα που δεν άλλαξε και πολύ, ή μάλλον δεν έφυγε ποτέ: απλά άλλαζε ονόματα με την πάροδο των αιώνων. Ο σκοταδισμός της άρνησης για γνώση, της αμφισβήτησης της γνώσης και της δαιμονοποίησής της είναι μεγάλα αίτια της κακοδαιμονίας μας. Διότι ο "απλός κόσμος" αρνείται να έχει γνώση (λες και κρατάει στα χέρια του μια ωρολογιακή βόμβα;) ή αδιαφορεί γι' αυτήν, κι αυτή η αδιαφορία καλλιεργείται επιμελώς από εκείνους που δεν έχουν συμφέρον προς την κατεύθυνση εκείνη. Βρισκόμαστε στην κοινωνία των μυρίων αυθεντιών, όπου το ποσοστό ειδικών και επιστημόνων μεγάλωσε αλλά οι μάζες παρέμειναν οι ίδιες: δεν ψάχνουν, δεν αμφισβητούν, δεν διδάσκονται. Θεωρούν μάλλον πως το σχολείο είναι ένα βασανιστήριο μέχρι τα 18 και μετά η γνώση και η εξέλιξη δεν χρειάζονται. Μετά "ζούμε τη ζωή μας". Γι' αυτό τα ΜΜΕ έχουν γεμίσει ειδικούς, οι οποίοι είναι μεν ειδικοί στον τομέα τους (στον οποίο σπάνια αμφισβητούνται), άσχετοι με τα υπόλοιπα και ο απλός θεατής/ακροατής ακόμα κοιτάει με το στόμα ανοιχτό αυτούς που έχουν γνώση. Κάποτε υπήρχε στην Αναγέννηση ο όρος "πανεπιστήμονας". Υπάρχει κάτι πιο ωραίο από αυτό; Από ανθρώπους με δίψα για σφαιρική, ολοκληρωμένη γνώση, που προσπαθούν να την μεταδώσουν;
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου